Tiêu chí về di sản thiên nhiên

- Đại diện cho các quá trình quan trọng trong lịch sử trái đất, quá trinh địa chất được quan tâm (Tiêu chí A)

Quần đảo Cát Bà nói chung nằm ở phần Đông bắc Việt Nam có lịch sử phát triển địa chất lâu dài khoảng 18000 năm, từng là một bộ phận của cấu trúc uốn nếp Caledonit đánh dấu sự kết thúc chế độ địa máng biển sâu Katszzia vào cuối kỷ Siluar. Trong lịch sử Đệ Tứ, khu vực này đã từng là hải đảo với những dấu ấn của biển còn để lại ở các độ cao khác nhau, kết quả ngập chìm của biển tiến sau băng hà lần cuối (biển tiến Flandrian) đã hình thành quần đảo Cát Bà hiện nay.

Vịnh Lan Hạ (Quần đảo Cát Bà) là mẫu hình nổi bât nhất và rộng lớn nhất về địa hình karsto dạng tháp (Fengling) và dạng chóp (Fengcong) bị biển xâm thực và là một trong những khu vực quan trọng nhất trên thế giới về địa hình karsto fengling và fengcong. Một trong những nét đặc trưng của địa hình karsto fengcong là các hồ kín rộng lớn, các áng bị ngập chìm, một số hồ chỉ xuất hiện khi thủy triều lên. Hang động cũng là một trong những nét đặc trưng nổi bật về địa chất của khu di sản với ba loại hang động chính: hang ngầm cổ, hang nền karsto cổ và hang hàm ếch. Đây cũng là khu vực thể hiện đầy đủ các quá trinh hình thành karsto trên quy mô lớn và minh chứng cho một giai đoạn dài về quá trình tiến hóa địa chất.

Quần đảo Cát Bà cũng là mẫu hình nổi bật về địa hình karsto dạng tháp bị biển xâm thực và là một trong những khu vực quan trọng về địa hình karsto fengling và fengcong với nét đặc trưng của địa hình karsto fengcong là các hồ sơ kín rộng lớn như Áng Vẹm, các áng bị ngập chìm (Áng Thảm), một số hồ chỉ xuất hiện khi thủy triều lên (Áng Tối, Áng Sáng). Khư vực này có 40 hang động như các hang ngầm cổ, hang nền karsto cổ và hang hàm ếch, thể hiện đầy đủ các quá trình hình thành karsto trên quy mô lớn và minh chứng cho một giai đoạn dài về quá trình tiến hóa địa chất, địa mạo.

Quần đảo Cát Bà - Lan Hạ - Hạ Long thể hiện một ma trận hoàn chỉnh những dạng địa hình karst đá vôi nhiệt đới ẩm điển hình. Chúng bao gồm các nón, trũng khép kín (dạng buồng lái), các thung lũng thoát nước nằm trong núi (poljes), karren, các suối ngầm, hang động có các tụ khoáng (nhũ đá), và hàng loạt các đặc điểm này bị biển nhấm chìm một phần và bị biến đổi bởi các quá trình ven bờ.

- Đại diện cho quá trình sinh thái và sinh học đang tiếp diễn với sự phát triển của một hệ sinh thái đồng nhất và nổi trội (động thực vật sống trên đất liền và trong nước, các môi trường biển và vùng bờ) (Tiêu chí B)

Vịnh Lan Hạ chứa đựng các hệ sinh thái điển hình, nổi trội sau đây: (1) hệ sinh thái hang động, (2) hệ sinh thái vùng triều, (3) hệ sinh thái san hô, (4) hệ sinh thái đáy mềm và (5) hệ sinh thái hồ nước mặn.

(1) Hệ sinh thái hang động gồm các hang ngập nước đặc trưng, là một kiểu cấu trúc đặc biệt của địa hình karst trên biển. Các hang động ngập nước ở Cát Bà gồm hang ngập nước một phần và hang ngập nước hoàn toàn. Các loài sinh vật biển tập trung đông đúc trong những hang động này. Đặc biệt, bọt biển và san hô mềm được tìm thấy phổ biến tại đây.

(2) Hệ sinh thái vùng triều với các khảm sinh vật bám đặc sắc ít nơi có được: Bao gồm các bãi triều cát, bãi triều đá và bãi triều bùn. Trong khu vực vịnh Lan Hạ có khoảng 40 bãi cát, phân bố tập trung ở Đông Nam đảo Cát Bà; các bãi cát thường nằm trên thềm san hô cao từ 1m - 4m; chiều rộng 20m - 200m. Bãi triều rạn đá, chiếm phần lớn diện tích bãi triều xung quanh các đảo; khảm sinh vật bám trên bãi triều rạn đá là kiểu khảm được cấu trúc bởi rong bám và hầu hà điển hình cho hệ sinh vật bám vùng biển nhiệt đới.

Sinh vật bãi triều là nhóm sinh vật thích nghi cao với sự biến đổi theo chu kỳ cũng như bất thường của điều kiện tự nhiên. Chúng phân bố liền kề với rừng ngập mặn và rừng nhiệt đới, tạo ra các mối liên hệ dinh dưỡng phức tạp giữa các loài. Đây được coi là một trong những nhân tố quan trọng góp phần tạo ra các quá trình sinh học, sinh thái tiêu biểu, qua đó hình thành các loài trên cạn nhưng mang các đặc điểm thích nghi với môi trường biển.

(3) Hệ sinh thái rạn san hô phát triển bậc nhất Vịnh Bắc Bộ: hệ sinh thái rạn san hô điển hình, đặc trưng cho toàn bộ khu vực Cống Đỏ, Hang Trai, Đầu Bê, Cát Bà, Long Châu về hình thái cấu trúc rạn, diện phân bố, thành phần và cấu trúc quần xã sinh vật tạo rạn. Các rạn san hô còn giữ được tình trạng tương đối nguyên vẹn, là nơi tập trung của hầu hết các nhóm sinh vật biển như giun nhiều tơ, thân mềm, da gai, giáp xác, bò sát biển, các rạn san hô... Bên cạnh chức năng là nơi kiếm mồi, sinh sản, các rạn san hô còn là nơi trú ẩn an toàn các nhóm sinh vật này. Một trong những đặc điểm nổi bật của các rạn san hô Cát Bà - Long Châu là chúng không chỉ phân bố ở vùng dưới triều mà còn có mặt ở vùng triều. Điều này tạo ra các mối liên hệ sinh học, sinh thái đa dạng nhưng cũng hết sức độc đáo của các sinh vật vùng triều và dưới triều.

(4) Hệ sinh thái đáy mềm: nền đáy biển Vịnh Lan Hạ - Cát Bà tồn tại mạng lưới chằng chịt các lòng sông cổ được bao phủ bởi khối nước biển trong xanh đạt đến độ sâu 29m nước. Khu vực này là nơi sống của trên 1000 loài động, thực vật biển và cũng chứa đựng các bãi cá, bãi giống chính của Vịnh Bắc Bộ. Vùng đáy biển không phân bố liên tục mà bị chia cắt mạnh bởi các đảo, rạn đá, rạn san hô. Chính điều này tạo ra mối liên hệ mật thiết giữa các nhóm sinh vật thuộc đáy mềm, rạn san hô, rừng ngập mặn và vùng triều, mà nhiều khi không xác định được ranh giới cụ thể của chúng. Vì lẽ đó đáy mềm không chỉ là môi trường sống đa dạng của các loài, mà còn đóng vai trò quan trọng trong các mối quan hệ về sinh học, sinh thái giữa dạng hệ sinh thái biển (vùng triều, rừng ngập mặn, rạn san hô), cũng như các tương tác với hệ sinh thái rừng nhiệt đới.

Theo kết quả nghiên cứu động vật đáy vịnh Lan Hạ có 210 loiaf động vật đấy ở các vùng rjan san hô vịnh Lan ạ. Có 4 loài thuộc nhóm đa gai có gái trị cao về nguồn gen, trong đó có 2 loài đang được xếp ở mức nguy cấp (EN) là loài ốc dụn đực (Tectus Pyramis) và bàn mai (Pinna vexillum), có một loài được xếp ở mức sẽ nguy cấp (VU) là loài trai ngọc mồi đen (Pinctada margaritifera). Loài ốc đụn cái (Tectus niloticus) đang được xếp ở mức rất nguy cấp (CR) . Sự phân bố của các loài động vật đáy trên các rạn san hô ở Vịnh Lan Hạ không đồng đều, phụ thuộc vào mức độ được bảo vệ của các rạn. Các rạn san hô được bảo vệ tốt hơn có số lượng loài động đấy phân bố nhiều hơn (Vạn Bội, cửa Cát Dứa 1, Tai Kéo, Giỏ Cùng).

(5) Hệ sinh thái hồ nước mặn: Sử dụng Google Earth, tác giả Jaap Jan Vermeulen, Netherlands đã xác định 138 hồ biển cho Cát Bà. Chỉ riêng hồ nước mặn khu vực Cát Bà đã có số lượng từ 119 - 138 hồ, chiếm khoảng 1/3 hồ nước mặn toàn cầu. Hồ Áng Vẹm (28,8 ha) là hồ lớn nhất; nhỏ nhất áng Trề Môi (0,7 ha), chúng phân bố rải rác khắp trong vùng nghiên cứu. Hầu hết các hồ nước mặn đều phân bố tập trung ở khu vực Quần đảo Cát Bà.

Các kết quả nghiên cứu của nhiều tác giả đã xác định giá trị đặc biệt của các hồ nước mặn thể hiện ở các giá trị khoa học và thực tiễn như:

- Thể hiện sự tiến hóa mạnh mẽ của quần thể, thường tạo ra các loài mới, loài bản địa.

- Hệ sinh thái hồ nước mặn là bằng chứng về sự thích nghi tiến hóa của sinh vật với sự hình thành các loài mới trong điều kiện môi trường mới.

- Là một hệ sinh thái đặc thù của biển, nhưng ít nhiều bị tách biệt với vùng biển bao quanh, nên chúng thể hiện rất rõ tác động của thời tiết, khí hậu đến môi rường.

Chính từ các đặc điểm trên hệ sinh thái hồ nước mặn tạo ra cơ hội tuyệt vời để theo dõi, nghiên cứu mối quan hệ giữa sự biến động của các yếu tố vật lý, khí hậu đến sự tiến hóa của sinh thái quần thể của các loài.

- Đại diện cho hiện tượng thiên nhiện hoặc địa danh có vẻ đẹp ngoại hạng (Tiêu chí C)

Vẻ đẹp quyến rũ của Vịnh Lan Hạ được làm nên bởi hàng trăm đảo đá muôn hình như Hòn Guốc, Hòn Bút, Hòn Rùa, Hòn Dơi, Hòn Hai Cổ, Hòn Bù Lâu, Hòn Tai Kéo, Bụt đầy... Có một điều kỳ thú là mặc dù là một đảo đá nhỏ, nhưng các đảo trên vịnh đều xanh tốt quanh năm vì được bao phủ bởi các thảm thực vật đa dạng. Vịnh Lan Hạ có nhiều bãi cát nhỏ, yên tĩnh, không có sóng lớn, là những bãi tắm lý tưởng cho du khách.

Các làng nhỏ nằm dọc bờ biển được kết nối bằng các con đường làng và đường mòn đơn giản. Một số ngôi làng ở trong các vịnh hẹp ẩn náu, đặc biệt quanh bờ Nam, nằm nổi trên biển. Tất cả đều phản ánh cách sống truyền thống của dân chài bắt cá đã tồn tại hàng thể kỷ qua. Các làng chài nổi với các thuyền cá truyền thống và bức tranh đầy màu sắc này bổ sung một cách đáng kể tính đa dạng và vẻ đẹp độc đáo vào cảnh quan, tạo ra sự tương phản nổi bật trên nền cảnh những vách đá dựng đứng cheo leo. Hình ảnh này đã được đưa lên trang bìa nghiên cứu chuyên ngành của IUCN “Hang động và karst tại Di sản thế giới”

Các yếu tố đá, nước, rừng và bầu trời tổng hòa tạo thành một thế giới tiên nhiên đang thay đổi có vẻ đẹp và sức hấp dẫn không đâu sánh kịp. Cảnh quan muôn màu phản ánh màu xám của đá núi, muôn sắc xanh lá rừng cây và sự chuyển tiếp giữa màu xanh biển sâu và màu lam trong các hồ nước ẩn náu cho tới các tùng áng và vịnh hẹp ẩn khuất trên biển. Một đặc điểm nổi bật là cảnh quan biến màu mỗi khi trời bắt đầu mưa. Đá vôi xám ngay lập tức chuyển sang đen. Nguyên nhân là do tảo lục lam bị dầm nước, tạo ra một cảnh quan chuyển sang tông màu sẫm.

Thế giới ngầm bị che dấu tại đảo Cát Bà gồm một mạng lưới các hang động và suối ít được khám phá. Một số ít được sử dụng làm điểm tham quan cho du khách nhưng còn lại rất nhiều hang động sông suối vẫn chưa được khám phá còn nguyên trạng thái hoang sơ thiên nhiên. Đó là những nơi chứa của báu của thiên nhiên: các địa danh ẩn giấu âm thầm tích lũy các bằng chứng môi trường thiên nhiên thay đổi hàng nghìn năm qua dưới dạng các lớp trầm tích và các dấu tích hữu cơ ghi dấu các sự kiện diễn ra ở thế giới bên trên.

Du khách tới thăm Vịnh Lan Hạ đều có một cảm giác kinh ngạc với những tháp núi (Fenling), chóp núi (fengcong) cheo leo dường như nổi trên mặt biển, một số gắn vào các ngọn đồi phủ đầy cây có các vách đá tô điểm vẻ đẹp kỳ bí. Trải nghiệm về thiên nhiên nơi đây mang đầy cảm hứng nhưng đòi hỏi phải có sự nỗ lực đồng bộ hiệu quả để quản lý bền vững các giá trị của nó khi có nhiều người tới thăm.

- Chứa đựng sinh cảnh tự nhiên cho việc bảo tồn động thực vật, đặc biệt các loài có nguy cơ tuyệt chủng (Tiêu chí D)

Theo thống kê, Quần đảo Cát Bà - Long Châu có 3.860 loài thực vật và động vật trên cạn và dưới biển. Trong số này có tới 130 loài được chính phủ Vệt Nam và thế giới xác định là các loài quý hiếm được đưa vào Sách Đỏ để bảo vệ. Trong đó có tới 76 loài nằm trong danh mục quý hiếm của IUCN. Trong số này có 15 loài thú cạn, 1 loài chim quý hiếm, 70 loài thực vật, 12 loài bò sát, lưỡng cư quý hiếm, 32 loài sinh vật biển. Trong số 76 loài tại Cát Bà được IUCN xếp hạng hiện có 01 loài linh trưởng và 06 loài thực vật ở cấp cực kỳ nguy cấp (CR) đó là loài Vooc Cát Bà Trachypithecus poliocephalus, Dó bầu Aquilaria crassna, Mun Diospyros mun, Táu muối Vatica diospyroides, Chò chỉ Parashorea chinensis, Sao hồng gai Hopea chinensis và Dầu nàng song Dipterocarpus dyeri. Có 1 loài thú ở cấp nguy cấp (EN) đó là loài tê tê Maniss pentadactyla, 5 loài thực vật nằm trong danh sách nguy cấp là Gõ đỏ Afzelia xylocarpa, Lim xanh Erythrophleum fordii, Cẩm lai Dalbergia oliveri, Dầu con rái Dipterocarpus alatus và Chò đãi Annamocarya sinensis. Có 2 loài thú, 1 loài bò sát, 9 loài thực vật xếp vào nhóm sẽ nguy cấp (VU), có 6 loài thú, 1 loài bò sát, 5 loài thực vật được xếp vào cấp gần bị đe dọa (NT). Các loài sinh vật biển nằm trong danh sách của IUCN gồm 3 loài rùa biển, 1 loài thú biển và 19 loài san hô. Đặc biệt loài Vooc Cát Bà (Trachypithecus poliocephalus) là loài đặc hữu hiện nay chỉ còn một quần thể với 63 cá thể phân bố duy nhất ở Cát Bà, không còn nơi nào khác trên thế giới xuất hiện loài này. Loài này được IUCN khuyến cáo trong danh sách loài có nguy cơ tuyệt chủng cao, cần đặc biệt bảo vệ. Đây được coi là giá trị quý hiếm ngoại hạng toàn cầu và được Việt Nam vinh danh là Biểu tượng của Cát Bà.

Các vách đá vôi gần như thẳng đứng đối diện với biển, điển hình cho sự giao thoa đảo - biển đều là nơi cư ngụ của một nhóm đặc biệt các loài cây. Các loài cây lá mọng hoặc trông xù xì như xương rồng Euphorbia antiquorum (Euphorb), huyết giác Dracaena cambodiana (Liliac), chi tuế Cycas sp (Cycad), và dây leo không lá tiết văn Sarcostemma acidum (Apocyn) mang lại cho thảm thực vật ở đây có dáng vẻ chống chịu hạn của thực vật sa mac. Các khoảng đất nhỏ mọc đầy cỏ hoặc tre mảnh có dấu hiệu sự phục hồi do bị tác động từ con người. Thảm thực vật ở đây là sinh cảnh ưa chuộng của các loài thực vật đặc hữu. Loài phổ biến nhất và dễ nhận ra là Primulina (Chirita) drakei (Gesner) mọc thành cụm có lá hơi ngả xám và hoa to màu tím. Các loài đặc hữu thuộc cùng họ còn có Paraboea halongensis, Primulina gemella, P. hiepii và loài ít được biết đến P. semicontorta. Các loài đặc hữu khác gồm Alpinia calcicola (Zingib) và Cycas tropophylla (Cycad). Ở trong các hốc đá có hơi nhiều một chút Impatiens halongensis, loài Primulina sp., rất có thể cũng là một loài đặc hữu. Bên cạnh đó, các vách đá hướng ra biển thuộc về sinh cảnh ưa chuộng của loài Vooc Cát Bà (Trachypithecus p. poliocephalus).

Nếu quan sát tại khu vực đảo Hang Trai, khu vực đảo Đầu Bê, khu vực đảo Cống Đỏ... trên vịnh Lan Hạ sẽ dễ dàng nhận thấy hệ thực bì ở đây nhiều cây to tươi tốt hơn so với các khu vực khác của vịnh Hạ Long. Tại đây có nhiều hoa nở rộ thu hút nhiều loài chim đến sinh sống.

Ban Quản lý Vịnh Cát Bà